سنگهای آسمانی

سنگهای آسمانی یکی از بیشمار اجرام در حال گردش به دور خورشید می باشند. به این سنگها گاهی سیارک یا خرده سیاره نیز گفته می شود. بیشتر آنها در کمربندی بین مدار مریخ و مشتری قرار گرفته اند. این کمربند بیش از 200 سنگ آسمانی با قطر بیش از 100 کیلومتر دارد. دانشمندان تخمین می زنند که قریب به 750،000 سنگ آسمانی با قطر بیش از 1 کیلومتر و میلیونها قطعه کوچک تر در این کمربند حضور دارند. میانگین دمای سطح این اعضای منظومه شمسی 73-درجه سانتیگراد است.
ستاره شناسان به درستی منشاء این اجرام را نمی دانند. بر اساس تئوریهای اولیه، بیشتر سنگهای شناخته شده تکه ای از باقیمانده یک جرم بزرگ تر هستند. این اجرام از زمان تشکیل سیارات باقی مانده اند. در جاهای دیگر از منظومه شمسی اجرام با یکدیگر متصل شده و سیارات و اقمار را تشکیل داده اند.

ابعاد

تنوع ابعاد سنگهای آسمانی بسیار زیاد است. بزرگ ترین و نخستین سنگ شناخته شده، سرس(1)، در سال 1801 کشف شد. قطر آن 933 کیلومتر است. به نظر می رسد جرم سرس به اندازه جرم یک سوم از کل سنگهای آسمانی باشد. یکی از کوچک ترین سنگهای آسمانی که در سال 1991 کشف شد و 1991 بی ای (BA1991)نام گرفت، قطری تنها معادل 6 متر دارد.

ترکیب بندی

مطالعاتی که بر روی نور بازتابانده شده از سطح سنگهای آسمانی صورت گرفته، اطلاعاتی درباره ترکیب بندی آنها به ما داده است. ستاره شناسان این سنگها را بر اساس ترکیب بندیشان به دو دسته کلی تقسیم کرده اند. یک گروه آنهایی هستند که در قسمت بیرونی کمربند قرار گرفته اند. این سنگها غنی شده از کربن می باشند. ترکیب بندی آنها از زمان شکل گیری منظومه شمسی تغییر زیادی نکرده است. گروه دیگر سنگهایی هستند که در قسمت درونی کمربند جای دارند. آنها سرشار از مواد معدنی هستند. این گروه از سنگهای آسمانی از مواد مذاب شکل گرفته اند.

اندازه گیری سنگهای آسمانی

از دهه 1990، ستاره شناسان به سه روش ابعاد سنگها را مشخص می کنند. در روش اول، آنها از تلسکوپ برای تشخیص فاصله سنگ آسمانی تا خورشید، مقدار بازتاب نور و مقدار حرارتی که سنگ متساطع می نماید استفاده می کنند. مقدار نور یا حرارتی که به زمین می رسد به اندازه و فاصله سنگ آسمانی تا خورشید بستگی دارد. بنابراین محاسبه فاصله و نور، بیانگر ابعاد سنگ است. در روش دوم، هنگامی که سنگی از مقابل ستاره ای عبور کند، ستاره شناسان با تلسکوپ آنرا زیر نظر می گیرند و در روش سوم از رادیو تلسکوپ یا تلسکوپ رادیویی برای تهیه تصویری از سنگ آسمانی استفاده می شود.
در سال 1991، دانشمندان روش چهارم را نیز برای این منظور به کار گرفتند. روش چهارم مشاهده از فاصله نزدیک است که توسط تلسکوپهای فضایی صورت می گیرد. در آن سال سفینه ایالات متحده، گالیلئو، نخستین عکس دقیق از یک سنگ آسمانی را تهیه کرد. این سنگ گاسپرا(2)نامیده می شد و ابعاد آن 19×12×11کیلومتر بود.
در سال 1969، ناسا سفینه نییر(3)را به فضا فرستاد. این سفینه در سال 1997به فاصله1216کیلومتری سنگ آسمانی به نام ماتیلد(4)قرار گرفت. یک سال پس از آن این سفینه به فاصله2378کیلومتر از سنگ آسمانی اروس(5)فرستاده شد. در فوریه2000سفینه نییر در مداری حول اروس قرار گرفت. در سال2001، برای یادبود شومیکر، ستاره شناس آمریکایی، نام سفبنه نییربه نییر شومیکرتغییر پیدا کرد. در فوریه2001، نییرشومیکر نخستین سفینه ای بود که بر سطح یک سنگ آسمانی فرود آمد.

مدار

بیشتر سنگهای آسمانی در یک کمربند، مدارهای بیضی شکلی را دنبال می کنند. گروه های سنگهای آسمانی که در یک مدار قرار دارند را به یاد کیوتسو گوهیرایاما(6)، ستاره شناس ژاپنی که برای نخستین بار آنها را کشف کرد خانواده های هیرایاما می نامند.
بسیاری از سنگها، در مدارهایی خارج از کمربند سنگهای آسمانی قرار دارند. برای مثال تعدادی از سنگها که تروجان(7)نام دارند در مداری که سیاره مشتری آنرا طی می کند حرکت می کنند. سه گروه از سنگها به اسامی آتن(8)، آمور(9)و آپولو در قسمت داخلی منظومه شمسی می باشند و اصطلاحاً سنگهای همسایه زمین نامیده می شوند. برخی از همین سنگها گاهی مدار مریخ را قطع می کنند و برخی دیگر گاهی وارد مدار زمین می شوند.

برخورد سنگهای آسمانی

بسیاری از دانشمندان بر این باورند که در 65میلیون سال پیش یکی از سنگهای نزدیک به زمین با این سیاره برخورد کرده و ضمن ایجاد تغییرات وسیع آب و هوایی به انقراض دایناسورها منجر گردیده است. این شهاب سنگ چاله ای بزرگ به نام چیکشولوب در مرکز شبه جزیره یوکاتان مکزیک به قطر300کیلومتر ایجاد کرده است.
در سال1908، یک شیء در ارتفاع 10کیلومتری رودخانه تونگوسکا(10)در سیبری منفجر شد. این احتمال وجود دارد که این شیء هسته یک دنباله دار، یک شهاب سنگ بزرگ و یا یک سنگ آسمانی کوچک بوده باشد. به هر حال این انفجار موجب نابودی جنگلها و آتش سوزی منطقه ای به عرض 80کیلومتر شد.
گرانش سیاره مشتری باعث وقوع تغییرات آهسته ای در مدار سنگهای آسمانی می شود. این تغییرات منجر به برخورد این سنگها با یکدیگر و ایجاد تکه های کوچک تر می گردد و در نتیجه احتمال برخورد آنها با هم بیشتر و بیشتر می شود. گاهی برخی از این تکه ها به شکل شهاب سنگ وارد جو زمین می شوند.

پی نوشت ها :

1-Ceres
2-Gaspra
3-Near Earth Asteroid Rendezvous(NEAR)
4-Mathilde
5-Eros
6-Kiyotsugu Hirayama
7-Trojan
8-Aten
9-Amor
10-Tunguska

منبع: - ، (1387)، شناخت فضا و منظومه شمسی ،الهام سجادی فر، تهران، [بی نا]، چاپ دوم1389.